(2010) Recensie: Zwarts L, ... (et al), 2009 Living on the edge (Wetlands and Birds in a Changing Sahel). LIMOSA 83 (1): 45-45.

Living on the edge Wetlands and Birds in a Changing Sahel L. Zwarts, R.G. Bijlsma, J. van der Kamp, & E. Wymenga 2009. KNNV UItgeverij, Zeist. ISBN: 978-90-5011-280-2-2. 352 blz., harde kaft. Prijs € 64,95.

Ben je geïnteresseerd in vogels, in vogeltrek, in trekvogels in West-Afrika, in West- Afrika, in regenval en vloedvlaktes, in klimaat, in klimaatverandering of in de ecologische effecten van ontwikkelingshulp op mensen en dieren, neem dan gerust een heel weekend voor dit magnifieke, 564 pagina's tellende boek. Laat je meeslepen door de uitgekiende fotografie, de elegante kaarten en grafieken, de prachtige manier van vertellen, en alle onverwachte inzichten die laten zien hoe toen en nu en hier en daar steeds weer met elkaar samenhangen. Hoe het wel en wee van vogels, zelfs van trekvogels die je vanuit het huiskamerraam kunt zien, samenhangen met landschappelijke veranderingen in West-Afrika en in Europa gedurende de laatste 100 jaar.
      Ook al bestaat 'kennis' in een bepaalde gedaante -opgeslagen in archieven, in de hoofden van specialisten of in oude en nog maar nauwelijks leesbare computerbestanden-, daarmee is die kennis nog niet toegankelijk, ten volste gebruikt of in context geplaatst. Als het gaat om ecologische kennis uit landen in opbouw, met een koloniaal verleden en een gebrekkige infrastructuur, die soms te kampen hebben met interne strubbelingen en onderling wantrouwen, dan is breed geïntegreerde en toegankelijke kennis al helemaal moeilijk te genereren. De makers van Living on the Edge brengen niet alleen een ongelooflijke massa aan oude en jonge klimatologische, hydrologische, ecologische, landbouweconomische, ornithologische en menselijk-demografische gegevens bijeen, ze zijn er ook nog in geslaagd om daar heel toegankelijke synthese van te maken. En of dat niet genoeg zou zijn, gebruiken ze al dit materiaal ook nog om de soms zeer dramatische aantalsveranderingen van een groot aantal Europese trekvogelsoorten te duiden. Dan blijkt bijvoorbeeld dat het verdwijnen van Gekraagde Roodstaarten samen hangt met ecologische veranderingen in de Sahel, het overgangsgebied tussen woestijn en savanne, maar dat het verdwijnen van onze Grutto's toch echt een Nederlands probleem is. Dat we niet meer kunnen genieten van Zomertortels ligt aan veranderingen in ons land, hoewel in dit geval ecologische veranderingen in de Sahel er ook best iets mee te maken kunnen hebben. Iedere trekvogelsoort z'n eigen verhaal, dat weer een ander onderdeel van de nauwe ecologische verbondenheid van Afrika en Europa belicht.
      De breedte en diepte van het boek weerspiegelt uiteraard het team dat het gemaakt heeft. Ik ken de heren een beetje, en voor mij was het genieten om de 'gecijferdheid' en het ongebreidelde enthousiasme van Leo Zwarts te herkennen, de eruditie, ornithologische diepgravendheid en literaire vermogens van Rob Bijlsma, de vasthoudendheid van veldwerken en het ingeleefde afrikagevoel van Jan van der Kamp, en de bevlogenheid en organisatorische vermogens van Eddy Wymenga. Als je een Dutch dreamteamzou willen samenstellen voor het maken van zo'n boek, dan zou dit vast de keuze zijn. Maar de kracht van het boek is natuurlijk dat ze met elkaar voor het volmaken van dit monikkenwerk hebben gekozen!
      Living on the Edge begint met een beschrijving van deze edge, de Sahel, de overgang van Sahara naar West-Afrikaanse savanne, met daarin een aantal rivieren en overstromingsvlaktes. In het hoofdstuk Rainfall wordt een geheel nieuwe analyse van de historische ontwikkelingen van regenval over het hele West-Afrikaans gebied gepresenteerd, van Mauretanië tot Liberia in het westen en van Tsjaad tot Kameroen in het oosten. Er worden prachtige syntheses gegeven van de seizoensveranderingen in vegetatie en regenval: de stijle gradiënten van zuid naar noord. De grote saheldroogte van de jaren 1980 wordt hier met nieuwe gegevens en analyses onderbouwd. Voor veel trekvogels zijn niet alleen de zomerregens zelf belangrijk, maar ook de plaatsen waar de afvoerende rivieren buiten hun oevers treden (vooral de grote vloedvlakte van de Niger in Mali) of dood lopen (vooral het Tsjaadmeer). Echter, de grootte van de winterse vloedvlakten hangt al lang niet meer alleen samen met regenval, maar evenzeer met de bouw van dammen voor irrigatie en electriciteitswinning. Al die effecten worden nauwkeurig gekwantificeerd. Vegetatieveran de ringen, vaak in beeld gebracht met satellietfoto's, en landgebruik, inclusief de aanwas van mensen en hun landbouw huisdieren, passeren de revue. Ik was verbaasd om te zien dat grote droogte eind vorige eeuw eigenlijk maar kleine dipjes sloeg in de toename van de aantallen koeien, schapen en geiten. Ik was ook onthutst om te lezen hoeveel van de oorspronkelijke fauna al verdwenen is in wat nu nog de grote (en schijnbaar redelijk ongerepte) waterwild gebieden zijn. Geen kans op Olifanten of Leeuwen meer als je in Mali Grutto's of Kemphanen gaat zoeken.
      Dan volgen er indringende portretten van de grote wetlands in de Sahel. Hoe verder je naar het oosten komt, eindigend in de Sudd moerassen van Soedan, hoe minder er door mensen aan de systemen is gesleuteld, hoe ecologisch rijker het er lijkt te worden, maar ook hoe minder we er van weten! De rijstvelden in de kuststrook van Senegal tot Sierra Leone zijn heel interessant omdat ze met ons eigen agrarisch cultuurland worden verbonden via typische cultuurlandvogels zoals Grutto's. Portretten van de grote ecosystemen, een bespreking van het algemene belang van de Sahel als overwinteringsgebied voor Euraziatische trekvogels, en een analyse van het voorkomen en ecologische belang van treksprinkhanen (een gasthoofdstuk door Wim Mullié) worden gevolgd door 27 portretten van trekvogelsoorten. Geïnteresseerd in de stand, trek en overwintering van Zomertalingen, Draaihalzen of Boerenzwaluwen, dit is je beste bron! De hoofdstukken zijn ook nog eens ongelooflijk up to date (wat onder andere blijkt uit de bijdrage van Chris Trierweiler en Ben Koks met het laatste nieuws over de gezenderde Grauwe Kiekendieven). Het boek sluit af met een analyse van wat de trek over de Sahara voor de trekvogels betekent, een hoofdstuk waar mogelijke effecten van saheldroogte op reproductie van Europese broedvogels tegen het licht wordt gehouden, en een afsluitende analyse van de manier waarop de ecologische omstandigheden in de Sahel de Euraziatische vogelpopulaties beïnvloeden. Volgens mij is dit het belangrijkste vogelkundige werk dat in deze decennia het licht ziet, en ik hoop dat het buiten de ornithologie ook één van de invloedrijkste zal blijken te zijn.

Recensie van Theunis Piersma

[gratis pdf] [english summary]