(2011) Recensie: Knaus P, ... (et al), 2011. Historischer Brutvogelatlas - Die Verbreitung der Schweizer Brutvögel seit 1950. LIMOSA 84 (4): 184-184.

Historischer Brutvogelatlas
Die Verbreitung der Schweizer Brutvögel seit 1950.
Knaus P., R. Graf, J. Guélat, H. Keller, H. Schmid & N. Zbinden
2011. Schweizerische Vogelwarte, Sempach.
ISBN 978-3-9523006-7-1, 336 pp.

Regionale en landelijke atlasprojecten worden steeds geavanceerder. Gewapend met nieuwe GIS-technieken en een steeds beter onderlegd corps vrijwilligers worden almaar fraaiere eindproducten neergelegd. Een vergelijking met eerdere projecten maakt steevast deel uit van deze atlasprojecten. Terecht natuurlijk: zo kunnen we een glimp opvangen van de langetermijnontwikkelingen, die van groot belang zijn om de gevolgen van klimaatverandering, de grote veranderingen in de landbouw en grootschalige urbanisatie op broedvogelpopulaties te schetsen. Hoe verder de tijd voortschrijdt, hoe groter ook de behoefte aan stevige ijkpunten uit het verleden lijkt te worden. Probleem daarbij is dat die informatie uit het verleden qua volledigheid en systematiek moeilijk te vergelijken is met de hedendaagse atlaswerkzaamheden. Toch zijn er al moedige pogingen in die richting gewaagd, met als mijlpaal wellicht de Britse Historisch Atlas voor 1895-1900, waar de op het niveau van graafschappen gepresenteerde informatie niet altijd volledig, maar wel bijzonder boeiend is.
      De Zwitsers komen nu met een boekwerk waarin minder ver terug wordt gegaan in de tijd, maar wel is gewerkt met harde data op het niveau van atlasblokken van 10x10 kilometer. Pogingen om met behulp van modellering een goed beeld te verkrijgen vielen tegen, maar speurwerk in regionale en landelijke archieven, artikelen in tijdschriften, het boek over broedvogels van Zwitserland uit 1962 en interviews met krasse oude veldornithologen leverden een schat aan informatie op, waarmee voor de periode 1950- 1959 een heel behoorlijk verspreidingsbeeld kon worden geschetst. Daarbij werd de focus gelegd op de categorie soorten tussen zeldzaam en algemeen. Het zijn ook vooral deze soorten die uitgebreid worden besproken in het boek. De verzamelde informatie wordt gelegd naast de resultaten van de landelijke atlasprojecten uit 1972-76 en 1993-96. Dat levert bijzonder boeiende kaarten, berekeningen en beschrijvingen op.
      In een inleidend hoofdstuk worden de resultaten op een rij gezet en gekoppeld aan planologische en klimatologische ontwikkelingen. Het meest opmerkelijke resultaat is toch wel de forse contractie van een keur aan typische soorten van het agrarisch gebied in grote delen van het heuvelachtige noorden en midden van het land. Afnames van meer dan 75% - gemeten in het aantal bezette atlasblokken - zijn vastgesteld bij liefst 34 van de 45 kenmerkende soorten van dit cultuurlandschap. Drie soorten, te weten Grauwe Kiekendief, Kleine Klapekster en Klapekster, zijn inmiddels geheel verdwenen, terwijl een bijzonder sterke afname werd vastgesteld bij Roodkop klauwier, Kwartelkoning, Steenuil, Hop en Patrijs.
      Kleine klapeksters waren tot het einde van de negentiende eeuw gewone broedvogels in de lagere delen van Zwitserland. Eind jaren vijftig was de populatie al danig verschrompeld. Kwartelkoning, Steenuil, Patrijs en Hop kenden begin jaren vijftig nog een wijde verspreiding in Midden- en Noord-Zwitserland; anno jaren negentig was daar niet veel meer van over. Patrijzen staan zelfs op de rand van uitsterven en worden momenteel met herintroducties binnenboord gehouden. Sinds de jaren vijftig vertoont de verspreiding van Paapje, Draaihals, Grauwe Gors en Boompieper een sterke contractie, terwijl bij Torenvalk, Veldleeuwerik en Gekraagde Roodstaart in de jaren negentig ook gaten in de tot dan toe complete verspreiding begonnen te vallen; een duidelijke indicatie voor de fors teruggelopen aantallen. Tegenover deze teloorgang staan bescheiden lichtpuntjes zoals de toename van Ooievaar (herintroductie) en Rode Wouw (stoppen vervolging), terwijl soorten als Witte Kwikstaart en Graspieper tussen de jaren vijftig en de jaren zeventig toenamen, maar inmiddels weer een ongunstige ontwikkeling vertonen. Dat het totaalbeeld van cultuurlandvogels tussen de jaren vijftig en de jaren negentig een sterk negatieve balans vertoont, is echter zonneklaar.
      Een aantal riet- en moerasvogels zoals Watersnip en Wulp vertonen eveneens een negatieve ontwikkeling, maar daar tegenover staat de toename of vestiging van een aantal soorten eenden (o.a. Kuif- en Krooneend), Geelpootmeeuw en Baardman. Bij bosvogels was de areaalverandering over het algemeen gering, al moesten Hazel- en Auerhoen wel een veer laten. De informatie over het voor ons wellicht meest tot de verbeelding sprekende habitat, de alpiene zone, komt er wat bekaaid van af, deels omdat uit deze hoek wat minder data uit de jaren vijftig boven water kwamen. Een bespreking van het Alpensneeuwhoen ontbreekt derhalve, al werd het bestand in de atlas van 1993-1996 als "recht stabil" omschreven. Bij de wel beschreven Steenpatrijs is sprake van een contractie langs de noordrand van de Alpen, een beeld dat we terugzien bij de Alpenkraai. Interessant is ook de ontwikkeling bij een van dé voorbeeldparen qua klimaatverandering, Spotvogel en Orpheusspotvogel: waar de eerste duidelijk terrein verliest rukt de tweede die in de jaren vijftig nog volledig ontbrak sterk op.
      De conclusie: ondanks de onevenwichtigheden in methodiek en uitwerking is de terugblik in deze publicatie zowel vanuit wetenschappelijk vanuit als beschermings oogpunt een belangrijke stap vooruit. Bij het lezen van de atlas bekroop me meermaals de idee: "waarom ontbreekt een dergelijke publicatie in Nederland?". De relevantie is immers ook bij ons absoluut aanwezig. Misschien een inspirerende gedachte nu SOVON op het punt staat een nieuw atlasproject op te starten: waarom niet naast vooruit ook bij ons gedegen achteruit kijken?

Recensie van Jan Willem Vergeer

[gratis pdf] [english summary]